หากพูดถึงยูเนสโก (UNESCO) แล้ว หลายคนคงนึกถึงมรดกโลก (World Heritage) หรือรายการตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity) ที่ยูเนสโกได้ขึ้นทะเบียนมรดกทางด้านวัฒนธรรมของไทยไว้แล้วหลายรายการ เช่น การประกาศขึ้นทะเบียนภูพระบาทเป็นมรดกโลก และขึ้นทะเบียนต้มยำกุ้งเป็นรายการตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ เมื่อปี 2567 อย่างไรก็ตาม ยูเนสโกยังมีโครงการทางด้านวัฒนธรรมอีกหลายโครงการ เช่น รางวัลเพื่อการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมในภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิค แห่งองค์การยูเนสโก (UNESCO Asia-Pacific Awards for Cultural Heritage Conservation)

นันตั้งแต่ปี 2543 เป็นต้นมา ยูเนสโกได้มอบรางวัลเพื่อการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมในภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิค เป็นประจำทุกปี ให้กับโครงการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม เช่น การอนุรักษ์ที่อยู่อาศัย อาคารพาณิชย์ หรืออาคารหน่วยงาน ศาสนสถาน สวน พื้นที่ทางวัฒนธรรม และสถาปัตยกรรมพื้นถิ่น ในภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิค ที่มีภาคเอกชนเป็นผู้ริเริ่มหรือมีส่วนร่วมในการดำเนินการ เช่น เป็นเจ้าของมรดกทางด้านวัฒนธรรม เป็นผู้เช่า หรือให้การสนับสนุนงบประมาณ หรือเป็นความร่วมมือระหว่างภาครัฐกับภาคเอกชน

การมอบรางวัลเพื่อการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อเฟ้นหาและส่งเสริมตัวอย่างแนวทางการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม การแลกเปลี่ยนความรู้และแนวทางปฏิบัติในการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม การเสริมสร้างศักยภาพในการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมโดยใช้โครงการอนุรักษ์ที่ได้รับรางวัลเป็นตัวอย่าง การส่งเสริมให้คนรุ่นใหม่เข้ามามีส่วนร่วมในการคุ้มครองและส่งเสริมมรดกทางด้านวัฒนธรรม และการบริหารจัดการความรู้ด้านมรดกทางด้านวัฒนธรรม ¹

การมอบรางวัลการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมนี้ คณะกรรมการพิจารณาจากเกณฑ์ 3 ด้านคือ ความเข้าใจด้านสถานที่ ความก้าวหน้าทางด้านเทคนิค และความยั่งยืนและผลกระทบ ²

เกณฑ์ความเข้าใจด้านสถานที่พิจารณาว่า โครงการการอนุรักษ์สะท้อนถึงความเข้าใจความสำคัญของสถานที่อันเป็นมรดกทางด้านวัฒนธรรม ทั้งความสำคัญทางด้านวัฒนธรรม ทางด้านสังคม ทางด้านประวัติศาสตร์ ทางด้านสถาปัตยกรรม ทางด้านวิทยาศาสตร์ และทางด้านจิตวิญญาณ ได้ดีเพียงใด โครงการการอนุรักษ์นำเสนอจิตวิญญาณของสถานที่ได้ดีเพียงใด และโครงการการอนุรักษ์นั้นได้นำเสนอความสำคัญของสถานที่ได้ดีเพียงใด

เกณฑ์ความเข้าใจทางด้านความก้าวหน้าทางเทคนิคพิจารณาว่า โครงการอนุรักษ์ใช้เทคนิคการอนุรักษ์หรือการบูรณะได้ดีเพียงใด โครงการอนุรักษ์ได้เลือกใช้เทคนิคการก่อสร้าง งานช่าง และการอนุรักษ์ได้อย่างเหมาะสม โครงการการอนุรักษ์ได้เลือกใช้วัสดุในการอนุรักษ์ได้อย่างเหมาะสม และการเลือกใช้เทคนิคการอนุรักษ์ที่ให้ความเคารพหรือส่งเสริมความสำคัญของสถานที่อันเป็นมรดกทางด้านวัฒนธรรม

ส่วนเกณฑ์ทางด้านความยั่งยืนและผลกระทบพิจารณาจากการมีส่วนร่วมของชุมชนท้องถิ่นในกระบวนการอนุรักษ์ การใช้สอย การปรับเปลี่ยนประโยชน์การใช้สอย การบำรุงรักษามรดกทางด้านวัฒนธรรม รวมถึงการวางแผนเชิงกลยุทธ์และการวางแผนงบประมาณที่เหมาะสมเพื่อให้สามารถใช้สอยและอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมได้อย่างยั่งยืน โครงการอนุรักษ์มีส่วนช่วยด้านความยั่งยืนทางสิ่งแวดล้อมและส่งเสริมให้มรดกทางด้านวัฒนธรรมสามารถฟื้นตัวได้ และมีส่วนช่วยให้ชุมชนท้องถิ่นมีชีวิตความเป็นอยู่ทางด้านเศรษฐกิจและสังคมดีขึ้น สามารถสืบทอดวัฒนธรรมได้อย่างต่อเนื่อง และตอบสนอบต่อความต้องการพัฒนาของชุมชน โครงการอนุรักษ์ส่งเสริมภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมและมรดกทางวัฒนธรรมที่มีชีวิตและมีส่วนช่วยยกระดับคุณภาพสภาพแวดล้อมและพื้นที่เมืองหรือชนบท หรือพื้นที่ทางธรรมชาติ รวมทั้ง ส่งผลต่อการดำเนินการและนโยบายด้านการอนุรักษ์ในระดับท้องถิ่น ระดับชาติ ระดับภูมิภาค หรือระดับนานาชาติ

ในแต่ละปี ยูเนสโกจะมอบรางวัลให้กับโครงการอนุรักษ์ที่ได้ยื่นสมัครเข้าร่วมโครงการ โดยแบ่งรางวัลการอนุรักษ์ออกเป็น 3 ระดับ คือ รางวัลระดับดีเยี่ยม (Award of Excellence) เป็นรางวัลที่มอบให้กับโครงการการอนุรักษ์ที่เป็นไปตามหลักเกณฑ์การพิจารณาทุกด้านอย่างดีเลิศ และเป็นโครงการที่ส่งผลกระทบอย่างสำคัญในระดับชาติหรือระดับภูมิภาค รางวัลระดับดีมาก (Award of Distinction) เป็นรางวัลที่มอบให้กับโครงการการอนุรักษ์ที่เป็นไปตามหลักเกณฑ์การพิจารณาทุกด้านอย่างดีมาก และเป็นโครงการที่ส่งผลกระทบอย่างสำคัญในระดับชาติหรือระดับภูมิภาค และรางวัลระดับดี (Award of Merit) เป็นรางวัลที่มอบให้กับโครงการการอนุรักษ์ที่เป็นไปหลักเกณฑ์การพิจารณาทุกด้านในระดับดี นอกจากนี้ ยังมีการมอบรางวัลชมเชย (Honourable Mention) ให้กับโครงการการอนุรักษ์ที่เห็นสมควรเพิ่มเติมอีกด้วย

ที่ผ่านมา โครงการอนุรักษ์จากประเทศไทยได้รับรางวัลการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมนี้จากยูเนสโกนี้หลายโครงการได้แก่

• โครงการอนุรักษ์วัดสระทอง จังหวัดขอนแก่น ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2545
• โครงการอนุรักษ์พระราชวังเดิม กรุงเทพ ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2547
• โครงการอนุรักษ์วัดปงสนุก จังหวัดลำปาง ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2551
• โครงการอนุรักษ์ชุมชนสามชุกและย่านตลาดเก่า จังหวัดสุพรรณบุรี ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2552
• โครงการอนุรักษ์หอไตร วัดเทพธิดาราม กรุงเทพ ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2554
• โครงการอนุรักษ์พระบรมธาตุมหาเจดีย์และพรินทร์ปริยัติธรรมศาลา วัดประยุรวงศาวาส กรุงเทพ ได้รับรางวัลระดับดีเยี่ยม (Award of Excellence) ในปี 2556
• โครงการอนุรักษ์เรือนพระยาศรีธรรมาธิราช กรุงเทพ ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2557
• โครงการอนุรักษ์บ้านหลวงราชไมตรี จังหวัดจันทบุรี ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2558
• โครงการอนุรักษ์บ้านขุนพิทักษ์รายา จังหวัดปัตตานี ได้รับรางวัลระดับดี (Award of Merit) ในปี 2564 และ
• โครงการอนุรักษ์ห้องสมุดเนียลสัน เฮย์ส กรุงเทพ ได้รับรางวัลระดับดีมาก (Award of Distinction) ในปี 2565

นอกจากนี้ ที่ผ่านมา ยังมีโครงการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมของไทยที่ได้รับรางวัลชมเชย (Honourable Mention) จากยูเนสโก ได้แก่ โครงการอนุรักษ์พระตำหนักใหญ่ วังเทวะเวสม์ กรุงเทพ ในปี 2548 โครงการอนุรักษ์ชุมชนคลองอัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม และโครงการอนุรักษ์อาคารสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ จังหวัดฉะเชิงเทรา ในปี 2551 และโครงการอนุรักษ์ศาลาเรียน วัดคูเต่า จังหวัดสงขลา และโครงการอนุรักษ์อาคารพาณิชย์ถนนหน้าพระลาน กรุงเทพ ในปี 2554

จากการประกาศรางวัลการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมดังกล่าว มีข้อสังเกตบางประการดังนี้

1) การได้รับการสนับสนุนจากสถาบันวิชาการ

โครงการการอนุรักษ์ที่ได้รับรางวัล นอกจากจะต้องเป็นโครงการอนุรักษ์ที่ได้รับการสนับสนุนจากชุมชนแล้ว ยังต้องได้รับการสนับสนุนจากสถาบันวิชาการอีกด้วย เพื่อให้การอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมเป็นไปตามหลักเกณฑ์ด้านความเข้าใจสถานที่และเกณฑ์ความก้าวหน้าทางด้านเทคนิค จึงจำเป็นต้องได้รับการสนับสนุนจากสถาบันวิชาการ โครงการอนุรักษ์ที่ผ่านมาต่างได้รับการสนับสนุนจากสถาบันวิชาการ เช่น คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ที่สนับสนุนโครงการอนุรักษ์วัดสระทอง สถาบันอาศรมศิลป์ ที่เข้ามาสนับสนุนโครงการอนุรักษ์บ้านหลวงราชไมตรี คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ที่สนับสนุนโครงการอนุรักษ์วัดปงสนุก สมาคมสถาปนิกสยาม ที่สนับสนุนโครงการอนุรักษ์หอไตร วัดเทพธิดาราม และสถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกล้า เจ้าคุณทหารลาดกระบัง ที่สนับสนุนโครงการอนุรักษ์พระบรมธาตุมหาเจดีย์และพรินทร์ปริยัติธรรมศาลา วัดประยุรวงศาวาส

2) การอนุรักษ์โดยใช้ความก้าวหน้าทางด้านเทคโนโลยี

ความก้าวหน้าทางด้านเทคโนโลยีมีส่วนสำคัญในการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม โครงการอนุรักษ์ที่จะได้รับรางวัลในระดับยอดเยี่ยม (Award of Excellence) นั้น มักเป็นโครงการอนุรักษ์ที่ใช้เทคโนโลยีการอนุรักษ์ในระดับสูง เช่น โครงการอนุรักษ์พระบรมธาตุมหาเจดีย์และพรินทร์ปริยัติธรรมศาลา วัดประยุรวงศาวาส ได้ใช้เทคโนโลยีทางด้านวิศวกรรมในการอนุรักษ์ โดยการสร้างนั่งร้านเหล็กล้อมเสาอิฐแกนกลางโถงภายในพระบรมธาตุมหาเจดีย์ และค่อย ๆ ยกเสาแกนกลางขนาดใหญ่ให้เข้าสู่ตำแหน่งเดิมด้วยการใช้แม่แรงไฮดรอลิคในพื้นที่แคบ เพื่อแก้ไขสภาพที่พระบรมธาตุมหาเจดีย์ทั้งองค์เอียงไปทางแม่น้ำเจ้าพระยา ⁴

3) การสืบทอดภูมิปัญญาทางด้านวัฒนธรรม

โครงการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม ยังมีส่วนสำคัญในการสืบทอดภูมิปัญญาหรือมรดกทางด้านวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ โครงการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมเหล่านี้ไม่เพียงแต่อนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมที่จับต้องได้ แต่ยังช่วยอนุรักษ์และฟื้นฟูมรดกทางด้านวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้อีกด้วย เช่น การใช้วิธีการและวัสดุแบบเดิมในการบูรณะสิม ในโครงการอนุรักษ์วัดสระทอง และการบูรณะวิหารพระเจ้าพันองค์ ในโครงการอนุรักษ์วัดปงสนุก⁵ การเก็บรักษาเสาอิฐแกนกลางโถงภายในพระบรมธาตุมหาเจดีย์ ซึ่งเป็นโครงสร้างสำคัญของอาคารเพื่อสะท้อนถึงภูมิปัญญาการก่อสร้าง ในโครงการอนุรักษ์พระบรมธาตุมหาเจดีย์และพรินทร์ปริยัติธรรมศาลา วัดประยุรวงศาวาส และการใช้ระบบระบายอากาศตามโครงสร้างอาคารเดิมที่มีรางรวมน้ำฝนจากบนหลังคาเข้ามาเก็บที่ใต้ดิน แล้วค่อยระบายเมื่อล้น มีช่องอากาศเพื่อช่วยระบายความชื้นไม่ให้เข้ามาในห้องสมุด มีช่องทางเดินด้านหลังเป็นเหมือนฉนวนอากาศเพื่อไม่ให้หนังสือชื้น ในการอนุรักษ์ห้องสมุดเนียลสัน เฮย์ส ⁶

4) กระบวนการการอนุรักษ์ที่หลากหลาย

โครงการอนุรักษ์ที่ได้รับรางวัลเป็นตัวอย่างของกระบวนการอนุรักษ์ที่หลากหลาย ทั้งกระบวนการอนุรักษ์ที่ดำเนินการร่วมกันของวัดกับชุมชนชาวบ้าน ในโครงการอนุรักษ์วัดสระทอง วัดปงสนุก และวัดประยุรวงศาวาส การดำเนินการอนุรักษ์ในรูปของคณะกรรมการชุมชน เช่น คณะกรรมการพัฒนาตลาดสามชุกเชิงอนุรักษ์ ในการดำเนินการอนุรักษ์ชุมชนสามชุกและย่านตลาดเก่า การดำเนินการอนุรักษ์ในรูปของวิสาหกิจเพื่อสังคม เช่น การตั้งบริษัทจันทบูรรักษ์ดี จำกัด เพื่ออนุรักษ์บ้านหลวงราชไมตรี และการระดมทุนผ่านสาธารณะ (Crowd Funding) ผ่านแพลตฟอร์มดิจิทัลเพื่อการระดมเงินทุน ในการอนุรักษ์ห้องสมุดเนียลสัน เฮย์ส ⁷

5) การตอบสนองกับความต้องการของชุมชน

เพื่อให้มรดกทางด้านวัฒนธรรมยั่งยืนได้ โครงการอนุรักษ์จะต้องสอดคล้องกับความต้องการพัฒนาของชุมชน โครงการอนุรักษ์ที่ได้รับรางวัลที่ผ่านมาต่างตอบสนองกับความต้องการของชุมชน เช่น โครงการอนุรักษ์ชุมชนสามชุกและย่านตลาดเก่า ที่ปรับปรุงสภาพอาคารร้านค้าที่มีคุณค่าทางสถาปัตยกรรม ที่เงียบเหงาและได้เสื่อมโทรมไปตามกาลเวลา ให้กลายเป็นสถานที่ท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ กลายเป็นตลาด 100 ปีที่มีคุณค่า มีชีวิตชีวา ฟื้นฟูเศรษฐกิจของตลาด และเป็นแหล่งเรียนรู้ของเยาวชนและบุคคลทั่วไป⁸ หรือโครงการอนุรักษ์บ้านหลวงราชภักดี ที่ร่วมกับชุมชนกำหนดวิสัยทัศน์การอนุรักษ์และฟื้นฟูย่านริมน้ำจันทบูร ว่า “วัฒนธรรมนำการค้า” ที่มุ่งเน้นการอนุรักษ์สถาปัตยกรรมและฟื้นฟูชุมชนเป็นไปได้อย่างยั่งยืน โดยที่สามารถรักษาวิถีชีวิตดั้งเดิมของชุมชนไว้ได้ทั้งในมิติทางสังคม วัฒนธรรม และเศรษฐกิจให้ดำเนินไปในวิถีโลกปัจจุบันได้ โดยไม่ต้องรองรับกระแสการท่องเที่ยวในเชิงการค้าเพียงอย่างเดียว ⁹

6) การสร้างแรงบันดาลใจให้กับโครงการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมต่าง ๆ

รางวัลการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมไม่เพียงเป็นรางวัลทางจิตใจ (intrinsic rewards) ให้แก่ผู้คนที่ริเริ่มและมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์เท่านั้น หากแต่รางวัลการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมยังได้ส่งผลต่อแนวทางและนโยบายการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรม รวมถึงเป็นแรงบันดาลใจให้ผู้คนหันมาให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมอีกด้วย ยกตัวอย่างเช่น โครงการอนุรักษ์ชุมชนสามชุกและย่านตลาดเก่า จังหวัดสุพรรณบุรี เป็นแบบอย่างให้กับการอนุรักษ์และฟื้นฟูชุมชนท้องถิ่นอีกหลายแห่ง และโครงการอนุรักษ์บ้านขุนพิทักษ์รายา จังหวัดปัตตานี ก็เป็นแรงบันดาลใจให้อนุรักษ์อาคารบ้านเรือนเก่าในย่านเมือง

อาจกล่าวได้ว่า โครงการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมที่ได้รับรางวัลเพื่อการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมในภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิค แห่งองค์การยูเนสโกต่างเป็นตัวอย่างโครงการอนุรักษ์ที่มุ่งเน้นการมีส่วนร่วมของชุมชนเพื่อให้ชุมชนได้รับประโยชน์ทางด้านสังคม เศรษฐกิจ และการสืบทอดวัฒนธรรม จากการอนุรักษ์ และยังเป็นประจักษ์หลักฐานให้เห็นได้ว่า การอนุรักษ์สามารถดำเนินไปควบคู่กับการพัฒนาในปัจจุบันได้

¹ https://www.unesco.org/en/articles/unesco-asia-pacific-awards-cultural-heritage-conservation

² https://www.unesco.org/en/articles/heritageawards-what-are-we-looking?hub=66925

³https://www.unesco.org/en/articles/categories-heritageawards?hub=66925

⁴“พัฒนาต่อยอดมรดกทางวัฒนธรรม วัดประยูรฯ ได้รับการกล่าวขานในระดับสากลด้านการสนับสนุนการพัฒนาที่ยั่งยืนของชุมชนกะดีจีน” https://www.unesco.org/th/articles/phathnatxyxdmrdkthangwathnthrrm

⁵วรลัญจก์ บุณยสุรัตน์ “การบูรณะวิหารพระเจ้าพันองค์ วัดปงสนุก จังหวัดลำปาง แบบมีส่วนร่วม : บทเรียนและประสบการณ์ของคนตัวเล็กกับการอนุรักษ์” วารสารวิจัยเพื่อการพัฒนาเชิงพื้นที่ ปีที่ 7 ฉบับที่ 2 เมษายน-มิถุนายน 2556.

⁶“ฟังเรื่องเล่าระหว่างบูรณะซ่อมแซม อาคารหอสมุดเนียลสัน เฮย์ ไปกับยุวรัตน์ เหมะศิลปิน”, https://themomentum.co/yuwarat-hemasilapin-neilson-hays-library/

⁷“Neilson Hays หน้าประวัติศาสตร์ในห้องสมุดอายุ 96 ปี ที่ซ่อนตัวใต้เงาไม้ใหญ่ย่านบางรัก”, https://readthecloud.co/location-neilson-hays/

⁸คณะกรรมการพัฒนาตลาดสามชุก (2547) “สืบสานงานศิลป์ ถิ่นสามชุก”

⁹“สายน้ำจะไหลย้อนกลับที่บ้านหลวงราชไมตรีแห่งนี้”, https://www.baanluangrajamaitri.com/history/