ความมั่นคงทางอาหารเป็นประเด็นร้อนแรงที่องค์กรโลกบาลหลายองค์กรจับตามองเป็นพิเศษ แม้ว่าเรา ๆ ท่าน ๆ อาจไม่สนใจเรื่องนี้มากเท่าไหร่นัก  บทความนี้ ผู้เขียนจะวิเคราะห์แนวโน้ม ‘ความมั่นคงทางอาหารโลก’ จากสาเหตุหรือปัจจัยต่าง ๆ ที่อาจแม้นดูเหมือนไกลตัวในวันนี้ แต่อาจจะถึงตัวในวันข้างหน้า 

องค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization : FAO) ได้พิจารณาความมั่นคงทางอาหาร 4 มิติ ได้แก่ มิติแรกคือ ความพอเพียง (Availability) หมายถึงมีปริมาณอาหารอย่างเพียงพอ ไม่ว่าจะเป็นอาหารที่ผลิตได้ภายในประเทศหรือนำเข้าจากต่างประเทศก็ตาม  มิติที่สองคือ การเข้าถึงอาหาร (Access) หมายถึง ไม่ว่าบุคคลนั้นจะเป็นใคร ไม่ว่าจะยากจนเพียงใด ตามสิทธิภายใต้กฎหมาย การเมือง เศรษฐกิจ และสังคมแล้ว บุคคลนั้นย่อมมีสิทธิได้รับอาหาร  มิติที่สามคือ การใช้ประโยชน์ (Utilization) หมายถึง อาหารที่รับประทานต้องมีความสะอาด ถูกสุขอนามัย และมีคุณค่าทางโภชนาการ  และมิติสุดท้ายคือ เสถียรภาพ (Stability) หมายถึง นอกจากจะเข้าถึงอาหารหรือได้รับอาหารแล้ว ประชากรทุกคนต้องเข้าถึงอาหารที่เพียงพอตลอดเวลาด้วย ไม่ต้องเสี่ยงกับการขาดแคลนอาหาร อันเป็นผลมาจากวิกฤตเศรษฐกิจหรือวิกฤตการณ์ด้านต่าง ๆ 

ในปี 2566 นี้ ปัจจัยสำคัญที่ส่งผลกระทบต่อความมั่นคงทางด้านอาหาร คงหนีไม่พ้นปัจจัยหลัก 3 ประการ คือ โรคระบาด COVID-19 จำนวนประชากรที่เพิ่มมากขึ้น และสงครามระหว่างรัสเซีย-ยูเครน  ปัจจัยเหล่านี้ส่งผลกระทบต่อความมั่นคงทางด้านอาหาร ทุกขั้นตอนตลอดห่วงโซ่อุปทานอาหาร (food supply chain) ทั้งขั้นตอนทางการผลิตอาหาร ซึ่งเป็นขั้นตอนต้นน้ำของห่วงโซ่อุปทานอาหาร ขั้นตอนการจัดจำหน่ายหรือการขนส่งอาหาร (Logistic & Trade) และขั้นตอนการบริโภคอาหาร ซึ่งเป็นขั้นตอนปลายน้ำในห่วงโซ่อุปทานอาหาร  ขั้นตอนเหล่านี้ล้วนส่งผลกระทบต่อความมั่นคงทางอาหารทั้งสิ้น ไม่ว่าจะเป็นมิติความเพียงพอ(Availability) มิติการเข้าถึงอาหาร (Access) มิติการใช้ประโยชน์ (Utilization) และมิติด้านเสถียรภาพ (Stability) 

COVID-19 โรคระบาดที่เปลี่ยนชีวิตมนุษย์ไปตลอดกาล  รัฐบาลหลายประเทศได้ประกาศภาวะฉุกเฉินตั้งแต่ราวเดือนมีนาคม 2563  มีการปิดประเทศและจำกัดการเคลื่อนย้ายทั้งสินค้าและแรงงานระหว่างประเทศหรือระหว่างเมือง เช่น มาตรการเคอร์ฟิว หรือมาตรการปิดสถานประกอบการทุกประเภท  เมื่อต้องถูกสั่งให้กักบริเวณ หลายคนเกิดจึงความตื่นตระหนกและกักตุนอาหาร  ร้านค้าบางร้านสบช่องฉวยขึ้นราคาสินค้าเอากำไรกับผู้บริโภค  พฤติกรรมดังกล่าวส่งผลให้ประชาชนบางกลุ่มในสังคมที่มีปัญหา “การเข้าถึงอาหาร” แต่เดิมอยู่แล้ว ปัญหาการเข้าถึงอาหารยิ่งทวีความรุนแรงมากยิ่งขึ้น  มิหนำซ้ำ โควิดทำให้เกิดพิษเศรษฐกิจ กิจการหลายกิจการปิดตัวลง ลูกจ้างหลายคนตกงานหรือบางคนก็ถูกลดเงินเดือนลง  เมื่อหลายคนขาดรายได้ไป ประชาชนกลุ่มนี้จากที่เคย “เข้าถึงอาหาร” กลับกลายเป็นกลุ่มคนเปราะบางที่ “ไม่สามารถเข้าถึง” ได้เช่นกัน 

มาตรการป้องกัน COVID-19  อย่างเช่น การล็อกดาวน์ในหลายประเทศ โดยเฉพาะประเทศเกษตรกรรม ทำให้ต้องชะลอการเก็บเกี่ยวผลผลิตทางการเกษตรออกไป  มาตรการจำกัดการนำเข้า-ส่งออก รวมถึงการตรวจสอบสินค้าเกษตรอย่างเข้มงวดจนเกิดความล่าช้า ทำให้ผู้ส่งออกหลายรายต้องยอมปล่อยให้ผลผลิตทางการเกษตรเน่าเสีย  หรือในประเทศผู้ส่งออกอาหารรายใหญ่ของโลกหลายประเทศ ได้ออกมาตรการจำกัดการส่งออกผลผลิตทางการเกษตรและปศุสัตว์  จะเห็นได้ว่า มาตรการต่าง ๆ เหล่านี้ส่งผลกระทบต่อห่วงโซ่อุปทานสินค้าเกษตรตั้งแต่ขั้นตอนการผลิต ซึ่งเป็นขั้นตอนต้นน้ำของห่วงโซ่อุปทานอาหาร ผลผลิตทางการเกษตรและปศุสัตว์มีจำนวนลดลง และขั้นตอนการขนส่งและจัดจำหน่ายอาหารที่ล่าช้า  เส้นทางการขนส่งและจำหน่ายอาหาร (Logistic & Trade) ไม่ว่าจะเป็นขนส่งทางทะเล ทางบก หรือทางอากาศข้ามพรมแดน ต่างมีมาตรการเพิ่มอุปสรรคการขนส่งระหว่างประเทศทั้งสิ้น  จำนวนผลิตผลทางการเกษตรที่ลดลงและอุปสรรคการขนส่งและจัดจำหน่ายสินค้าเกษตรระหว่างประเทศที่เพิ่มมากขึ้นย่อมส่งผลต่อความมั่นคงทางด้านอาหารในมิติความเพียงพอ (Availability) และมิติการเข้าถึงอาหาร (Access) โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ประชากรในประเทศที่ต้องพึ่งพาอาหารที่นำเข้าจากต่างประเทศและประชาชนในประเทศที่มีระดับรายได้ต่ำ ย่อมมีความเสี่ยงด้านความมั่นคงทางด้านอาหารเพิ่มมากขึ้น   

แม้ว่าหลายประเทศจะมีอัตราการเกิดที่ลดลงอย่างต่อเนื่อง แต่หลายประเทศก็กำลังเผชิญกับสังคมผู้สูงอายุ   รายงานแนวโน้มประชากรโลก ปี 2562 (The World Population Prospects 2019) ของสหประชาชาติคาดการณ์ว่า ประชากรโลกจะมีจำนวนเพิ่มขึ้นเป็น 9.7 พันล้านคนภายในปี 2593 หรือราวอีก 30 ปีข้างหน้า และอาจเพิ่มขึ้นเกือบ 1.1 หมื่นล้านคนในช่วงปี 2643 โดยมีแนวโน้มที่โลกกำลังเข้าสู่สังคมผู้สูงอายุ เนื่องจากชีวิตที่ยืนยาวขึ้น วิวัฒนาการด้านเทคโนโลยีการแพทย์ รวมถึงอัตราการเกิดที่ลดลงในหลายประเทศ 

เมื่อจำนวนประชากรเพิ่มขึ้น จะส่งผลกระทบต่อขั้นตอนบริโภคสินค้าหรือช่วงปลายน้ำในห่วงโซ่อุปทานอาหาร  ในขณะที่ปริมาณอาหารเพิ่มขึ้นอย่างจำกัด แต่จำนวนผู้บริโภคที่มีจำนวนมากขึ้น ย่อมส่งผลต่อความมั่นคงทางด้านอาหารในมิติการเข้าถึงอาหาร (Access) ได้  แม้ว่าอนาคตโลกจะมีนวัตกรรมในการผลิตอาหารที่ยอดเยี่ยมแค่ไหนเพื่อเพิ่มปริมาณอาหาร แต่ความต้องการของมนุษย์ที่มีอย่างไม่จำกัด ปัญหาความมั่นคงทางด้านอาหารในมิติการเข้าถึงอาหารย่อมเกิดขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับประชากรที่มีรายได้น้อย  ความเหลื่อมล้ำด้านการเข้าถึงอาหารจะมีความชัดเจนมากยิ่งขึ้น 

รัสเซียและยูเครน เป็นหนึ่งในผู้ผลิตและส่งออกสินค้าการเกษตรที่สำคัญ เช่น ธัญพืช ข้าวสาลี ข้าวโพด ข้าวบาร์เลย์ และน้ำมันดอกทานตะวัน โดยส่งออกไปจำหน่ายในประเทศแถบยุโรปและแอฟริกา  รายงานประจำปีของ FAO พบว่า ในปี 2564 มีประเทศในภูมิภาคแอฟริการมากกว่า 25 ประเทศที่พึ่งพาการนำเข้าข้าวสาลีจากรัสเซียและยูเครนมากกว่ากึ่งหนึ่งของการนำเข้าทั้งหมด (ดูภาพประกอบที่ 1)  ประเทศเหล่านี้ย่อมมีความเสี่ยงด้านความมั่นคงทางอาหาร

การสู้รบในภูมิภาคตะวันออกของยูเครนซึ่งเป็นแหล่งเพาะปลูกที่สำคัญ ทำให้ไม่สามารถเพาะปลูกทางการเกษตรได้ อีกทั้งการส่งออกผ่านทางท่าเรือในทะเลดำต้องยุติลง เนื่องจากเรือรบของรัสเซียปิดล้อมน่านน้ำ  ขั้นตอนการจัดจำหน่ายและขนส่งอาหาร (Logistic & Trade) ในห่วงโซ่อุปทานอาหารต้องหยุดชะงักลง  โดยเฉพาะการขนส่งทางเรือเดินสมุทร  ยูเครนไม่สามารถส่งออกสินค้าการเกษตร หลายประเทศต้องเปลี่ยนมาใช้น้ำมันปาล์มทดแทนน้ำมันดอกทานตะวันอยู่ช่วงหนึ่ง เนื่องจากความล่าช้าในการขนส่งสินค้าจากประเทศยูเครนและรัสเซีย  หลายประเทศที่ต้องหาสินค้าเกษตรอื่นทดแทนกำลังเผชิญกับปัญหาความมั่นคงทางอาหารด้านเสถียรภาพ (Stability)  ส่วนประชากรในประเทศที่มีระดับรายได้ต่ำในแถบแอฟริกาก็มีความเสี่ยงอย่างรุนแรงที่ไม่สามารถเข้าถึงอาหารได้ (Access)  รายงานของ FAO พบว่า แอฟริกาเป็นภูมิภาคที่มีความไม่มั่นคงทางด้านอาหารอย่างรุนแรงเพิ่มขึ้นมากที่สุดในปี 2564 (ดูภาพประกอบที่ 2)