EAT THE RICH อักษรสีขาวขนาดใหญ่เห็นได้จากระยะไกลบนพื้นเส้นทางวิ่งริมแม่น้ำ Charles บริเวณหน้าทางเข้า Harvard Business School บนเส้นวิ่งประจำของผู้เขียนเมื่อครั้งเป็นนักวิจัยแลกเปลี่ยน (Research Fellow) สมัยพำนักอยู่อีกฝั่งตรงข้ามแม่น้ำที่อพาร์ทเมนท์ Peabody Terrace ที่มีสนามบาสเก็ตบอลขนาด 2 สนามมีรั้วสูงและไฟสว่างพร้อมติดอาคารที่พัก และมีพื้นที่สำหรับกิจกรรมกีฬาครอบครัวเด็กเล็กรวมกันเป็นสวนสาธารณะขนาดย่อมจากการบริจาคเพื่อสาธารณะโดยมหาเศรษฐี รอบอพาร์ทเมนท์เรียงรายด้วยหอพักมหาวิทยาลัยสำหรับนักศึกษาปริญญาตรี (Harvard Houses) ใช้เวลาเพียงไม่กี่นาทีเดินถึง King Bhumibol Adulyadej Birthplace Monument และ Harvard Square ณ เมือง Boston, MA น่าสนใจว่า บอสตันเป็นเมืองที่มีรถไฟใต้ดินเก่าแก่แต่ราคาถูกกว่าประเทศไทย สามารถเชื่อมโยงได้ทั้งระบบรางและรถด้วยบัตรใบเดียว อีกทั้งบอสตันมีการโหวตงบลงทุน คิดเป็น 10% ของงบทั้งหมด เพื่อตอบสนองความต้องการของผู้คนในเมือง ดังนั้น ผู้เขียนในฐานะที่มีสัญญาเช่าอพาร์ทเมนท์ด้วยวีซ่าพำนักอาศัยชั่วคราวและได้ร่วมจ่ายภาษีให้กับเมือง จึงสามารถร่วมโหวตเลือกพัฒนาโครงการ ในทางตรงกันข้าม บอสตันเป็นเมืองที่ติดอันดับความเหลื่อมล้ำสูงสุดในประเทศ โดยเราทราบกันว่าความยากจนและปัญหาสังคมของคนไร้บ้านในอเมริกามีสภาพเป็นอย่างไร

EAT THE RICH สะท้อนเสียงตะโกนเรียกร้องความเป็นธรรมระหว่างทั้งสังคม และ กลุ่มรวยสุด 1% น่าจะเป็นปรากฏการณ์เกิดขึ้นทั่วโลกจากผลของระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยมที่มุ่งทำกำไรสูงสุด แต่ความมั่งคั่งไปกระจุกตัวอยู่บนยอดปิรามิด

ในทำนองเดียวกัน 共同富裕 หรือ ความเจริญรุ่งเรืองร่วมกัน (Common Prosperity)  คือ เป้าหมายนโยบายมุ่งสู่ปี 2035 ของจีน หลังจากประสบความสำเร็จอย่างงดงามในการขจัดปัญหาความยากจน โดยส่วนหนึ่งจะผลักดันนโยบายจัดเก็บภาษีความมั่งคั่งลดความเหลื่อมล้ำภายในประเทศ เพื่อสังคมที่ปรองดองสมานฉันท์ในระยะยาว และเป็นการพัฒนาคุณภาพระดับสูง

แม้ในอเมริกาเอง รัฐบาลไบเดนได้นำเสนอนโยบายเพื่อแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำ เพราะคนระดับกลางหรือคนส่วนใหญ่ไม่สามารถสร้างฐานะได้เหมือนคนรุ่นก่อนหน้า ในขณะที่กลุ่มรวยสุด 1% ของอเมริกากอบโกยประโยชน์ทางเศรษฐกิจ คิดเป็น 21% ของ GDP ซึ่งเพิ่มขึ้นจาก 10% ของ GDP เมื่อปี 1979 ยิ่งกว่านั้น คนรวยมีช่องทางหลบเลี่ยงภาษีได้มากกว่า เช่น มหาเศรษฐี 25 อันดับแรก จ่ายอัตราภาษี (effective tax rate) เพียง 3.4% ของความมั่งคั่งที่สะสมเพิ่มขึ้น

Chief Economist หญิงคนแรกขององค์กรการเงินระหว่างประเทศ หรือ IMF คือ Professor Gita Gopinath จาก Harvard University จึงมีคำกล่าวที่ว่า "เส้นทางที่โลกจะมุ่งไป ควรลดความเหลื่อมล้ำ โดยมีระบบถ้วนหน้าด้านการศึกษา สาธารณสุข และ ความคุ้มครองทางสังคม" เมื่อปี 2020 สมัยโลกกำลังเผชิญวิกฤตที่ไม่เคยปรากฏมาก่อน

ในขณะที่ World Bank และ IMF ได้จัดสัมมนาประจำปี 2021 เรื่อง Taxation of the Wealthy in Developing Countries เพื่อมุ่งแก้ปัญหาความร่ำรวยสุดขั้วที่กระจุกอยู่บนยอดปิรามิด อันเป็นปัญหาร่วมที่รุนแรงมากขึ้นในหลายประเทศกำลังพัฒนา เพราะคนรวยสุด 10% ทั่วโลก ถือครองความมั่งคั่งในประเทศเฉลี่ย 60-80% แต่คนฐานะ 50% ล่างของสังคม ถือครองเพียงแค่ 5% ของความมั่งคั่ง ตลอดจนปัญหาประเทศที่สามารถโยกเงินลงทุนเพื่อเลี่ยงภาษี (tax havens) โดยเป้าหมายประการหนึ่งของการสัมมนา คือ การแสวงหาแนวทางเก็บภาษีความมั่งคั่งจากการลงทุนข้ามชาติ

เราก็เป็นอีกประเทศที่เผชิญความเหลื่อมล้ำไม่แพ้ใครในโลก เพราะไทยติดอันดับ 10 ประเทศที่มีมหาเศรษฐีจำนวนมากสุด สามารถอยู่บนรายชื่อเดียวกับหลายประเทศมหาอำนาจทางเศรษฐกิจโลก, ประเทศประชากรล้นหลามอย่างจีนและอินเดีย หรือ ประเทศที่มีการคอร์รัปชั่นสูงและภาษีคนรวยต่ำ เช่น รัสเซีย  

อภิมหาเศรษฐีไทยรวยที่สุด 50 ตระกูล ส่วนมากสะสมความมั่งคั่งด้วยสัมปทานผูกขาดหรืออำนาจเหนือตลาด มีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นเฉลี่ย 20-30% ต่อปี หรือ ความมั่งคั่งเพิ่มขึ้น 6-8 เท่าภายใน 1 ทศวรรษ ทำให้แค่ 50 ตระกูล มีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นรวมกันจาก 1 ใน 10 ของ GDP เป็น 1 ใน 3 ของ GDP  ยิ่งกว่านั้น เศรษฐีอันดับหนึ่งมีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นเพียงปีเดียวเกือบ 1 แสนล้านบาท ในปีแรกของโควิด คือ พ.ศ. 2563

ในทางตรงกันข้าม คนไทยจำนวนมากมีชีวิตยากลำบาก เพราะหากเรามองสำรวจจากยอดปิรามิดลงมา โดยเรียงตามเศรษฐฐานะครัวเรือน ข้อมูลสำรวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือนปี 2564 ของสำนักงานสถิติแห่งชาติแสดงให้เห็นว่า  ช่วงตรงกลางของสังคมไทย หรือ “มัธยฐาน” มีมาตรฐานการดำรงชีพ วัดจากค่าใช้จ่ายครัวเรือนรวมเฉลี่ย เพียงแค่ 6,000 บาท/คน/เดือน หรือ 200 บาท/คน/วัน จึงน่าจะสะท้อนความลำบากยากเข็ญของคนไทยจำนวนมาก 

เมื่อมองเหลียวไปข้างหลังช่วง 3 ทศวรรษที่ผ่านมา เราจะเห็นได้ว่า ช่องว่างความมั่งคั่งระหว่างคนรวยสุดและคนส่วนใหญ่ในประเทศ ยิ่งขยายกว้างขึ้นอย่างต่อเนื่อง  โดยเฉพาะอย่างยิ่ง กลุ่มคนจนสุด 40% แทบจะไม่ได้มีโอกาสลืมตาอ้าปาก แม้จะมีชีวิตที่ดีขึ้นกว่าเมื่อ 30 กว่าปีก่อน แต่เมื่อพิจารณาตัวเลขในปี 2564 กลุ่มคนจนสุด 40% มีรายได้ครัวเรือนรวมเฉลี่ยเพียง 4 พันบาท/คน/เดือน หรือ กลุ่มคนจนสุด 10% เพียง 2.3 พันบาท/คน/เดือน ในขณะที่ชนชั้นกลางที่ฐานะค่อนข้างดี ความจริงน่าจะมีฐานะอยู่บริเวณด้านบนระดับสูง มีค่าใช้จ่ายครัวเรือน ณ เปอร์เซนไทล์ที่ 99  (99th percentile) เฉลี่ยต่อหัว ประมาณ 30,000 บาท/เดือน จึงควรไตร่ตรองว่าจะให้สังคมไทยอยู่กันอย่างไรต่อไป และ เราอยากจะส่งต่ออนาคตแบบใดให้คนรุ่นลูกหลาน?

Do you hear the people sing? ประชาชนกำลังอดอยาก ตั้งแต่หลังรัฐประหารก่อนวิกฤตโควิดที่ธุรกิจค้าขายซบเซา จากนั้นเราก็เผชิญวิกฤตโควิดและปัญหาเงินเฟ้อจากสงครามรัสเซีย-ยูเครน ยิ่งทำให้คนไทยสร้างอนาคตลำบาก รายได้โตไม่ทันค่าครองชีพ ข้าวยากหมากแพง และธุรกิจจำนวนมากจำต้องปิดตัวลง 

ในขณะที่เรากำลังเผชิญตัวเร่งปฏิกิริยาไปสู่วิกฤตเศรษฐกิจสังคมผู้สูงอายุ เพราะความท้าทายจากภัยคุกคามแห่งยุคสมัย เช่น หุ่นยนต์และปัญญาประดิษฐ์ (AI & Robots) และ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Climate Change) ที่ประเทศไทยมีโอกาสได้รับผลกระทบรุนแรงมาก หากไม่ได้เตรียมพร้อมให้มีความสามารถในการปรับตัวต่อภัยคุกคามได้

ด้วยโครงสร้างประชากรที่ผู้สูงอายุไทยกำลังเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว สึนามิประชากรผู้สูงอายุ (Silver Tsunami) คือ ประชากรรุ่นเบบี้บูมเมอร์ เกิดปีละ 1 ล้านคน ติดต่อกัน 20 ปี  ขณะนี้กำลังเริ่มเกษียณกันแล้ว แปลว่า ผู้สูงอายุกำลังเพิ่มขึ้นจำนวนมากในอีก 20 ปี ซึ่งตอนนั้นคาดว่าเราจะมีผู้สูงอายุ 65+ ปี ประมาณ 1 ใน 4 ของประชากร หรือ 60+ ปี ประมาณ 1 ใน 3 ของประชากร โดยประชากรวัยทำงานมีแนวโน้มลดลง

ในที่สุดแล้ว คนจนจะได้รับผลกระทบรุนแรงมากกว่า โดยเฉพาะกลุ่มประชากรเด็กและผู้สูงอายุ เป็นผลจากวัยแรงงานมีทักษะต่ำ ขาดความสามารถในการปรับตัว ทั้งด้านเทคโนโลยีและการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ตลอดจนคนส่วนใหญ่มีระดับความคุ้มครองทางสังคม (social protection) ที่ค่อนข้างต่ำในการป้องกันความเสี่ยงทางเศรษฐกิจ

ถึงแม้จะมีการสร้างวาทกรรมว่า ประเทศไทยมีคนจ่ายภาษีเพียง 4 ล้านคน ซึ่งเป็นความจริงเพียงส่วนหนึ่ง เพราะ 4 ล้านคน คือ จำนวนผู้จ่ายภาษีเงินได้บุคคลธรรมดา  ในขณะที่ผู้มีรายได้ไม่เกิน 150,000 บาท จะได้รับการยกเว้นภาษี  โดยมีผู้ยื่นภาษีเพียง 10 ล้านคน จากวัยแรงงาน 40 ล้านคน แน่นอนว่า เรามีปัญหาผู้มีรายได้ถึงเกณฑ์แต่รัฐไม่มีความสามารถจัดเก็บภาษี

แต่ทุกคนในสังคมล้วนร่วมจ่ายภาษีผ่านการบริโภคที่ครอบคลุมตั้งแต่ ภาษีมูลค่าเพิ่ม ภาษีการค้า ภาษีธุรกิจเฉพาะ อากรแสตมป์ ภาษีศุลกากร ภาษีน้ำมันและผลิตภัณฑ์น้ำมัน ภาษีเครื่องดื่ม ภาษีเครื่องใช้ไฟฟ้า ภาษีรถยนต์ ภาษีรถจักรยานยนต์ ภาษีแบตเตอรี่ ภาษีสุราและยาสูบ เป็นต้น 

ในขณะเดียวกัน ประเทศไทยยังไม่ได้เก็บภาษีอย่างเต็มศักยภาพ ดังที่บริการสาธารณะและระบบรัฐสวัสดิการมีไม่เพียงพอและคุณภาพย่ำแย่ เพราะว่ารัฐมีงบประมาณจํากัด ซึ่งส่วนหนึ่งเกิดจากการจัดเก็บภาษีได้น้อย ทำให้ประเทศไทยมีรายได้จากการจัดเก็บภาษีคิดเป็นสัดส่วน GDP ที่ต่ำมากเมื่อเปรียบเทียบกับประเทศที่พัฒนาแล้ว  

ความน่ากังวล คือ รายได้จากภาษีมีแนวโน้มลดลงต่อเนื่องจาก 17% ของ GDP ในปี 2556 เหลือ 16% ในปี 2557 และล่าสุด คือ 14% ในปี 2564 สาเหตุของการจัดเก็บภาษีได้น้อยมีหลายสาเหตุ นอกจากเศรษฐกิจซบเซาตั้งแต่ก่อนโควิด ก็ตามสภาพไม่ว่าจะเป็น อัตราภาษีที่ต่ำเกินไป การลดหย่อนภาษี และ การยกเว้นภาษีเงินได้นิติบุคคลเพื่อส่งเสริมการลงทุน ตลอดจนการมีข้อยกเว้นทางภาษีต่างๆ 

ผู้ที่ได้ประโยชน์มากที่สุด มักจะเป็นกลุ่มคนรวย เช่น ผู้ทำการลงทุนในเขตเศรษฐกิจพิเศษ และนิคมอุตสาหกรรม ได้รับการยกเว้นภาษีเงินได้นิติบุคคล อากรขาเข้าและขาออก ภาษีมูลค่าเพิ่ม ภาษีสรรพสามิต หรือ ค่าธรรมเนียมต่างๆ แบบที่วิสาหกิจขนาดกลางและย่อม (SMEs) ไม่สามารถได้รับประโยชน์จากสิทธิ์การยกเว้นภาษีเหล่านี้ด้วย ในขณะที่มีงานวิจัยแสดงให้เห็นว่า ยังมีแรงจูงใจสำคัญอื่นที่มีความสำคัญต่อการตัดสินใจลงทุนของนักลงทุนต่างประเทศ ได้แก่ ความยากง่ายในการประกอบธุรกิจ กฎหมายและขั้นตอนที่ไม่ยุ่งยากซับซ้อน โครงสร้างพื้นฐานทางเศรษฐกิจ และ ทักษะแรงงานที่สอดคล้องกับความต้องการ 

ตัวอย่างที่ค่อนข้างทันสมัย เช่น Data Center ซึ่งเป็นโครงสร้างพื้นฐานของเศรษฐกิจดิจิทัล หากเป็นนักลงทุนที่มีศักยภาพสร้าง Data Center ขนาดพื้นที่สำหรับให้บริการใหญ่กว่า 3,000 ตารางเมตร หรือ ประมาณครึ่งสนามฟุตบอล จะได้รับการยกเว้นภาษีเงินได้นิติบุคคล 8 ปี จึงเป็นแต้มต่อของนายทุนรายใหญ่ในการแข่งขันทางธุรกิจ

อีกตัวอย่างหนึ่ง คือ งานวิจัยเรื่อง “ปฏิรูปภาษีเงินได้บุคคลธรรมดาเพื่อสังคมเสมอหน้า” โดย ศ.ดร.ผาสุก พงษ์ไพจิตร คณะเศรษฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย แสดงให้เห็นว่า รายได้จากทรัพย์สินและการลงทุนของกลุ่มคนรวยที่สุด 1% (Top one percent) บางส่วนไม่ถูกรายงานในข้อมูลการยื่นแบบภาษี ดังนั้น การจัดเก็บภาษีเงินได้บุคคลธรรมดา ไม่น่าที่จะครอบคลุมรายได้ทั้งหมดของกลุ่มคนรวยที่สุด 1% เราจึงมีคำถามพื้นฐาน คือ รายได้ส่วนไหนของคนกลุ่ม 1% ที่ไม่แสดงในระบบและหายไปอยู่ที่ไหน?

EAT THE RICH หรือ การเก็บภาษีความมั่งคั่งจากยอดปิรามิด แม้จะสามารถเป็นประโยชน์ทางสังคมและเศรษฐกิจ แต่ก็มีข้อควรพิจารณาบางประการ ดังนี้

1. ลดความไม่เสมอภาคด้านรายได้ เพราะรายได้จากค่าเช่า ดอกเบี้ย กำไร หรือ ผลตอบแทนจากหลักทรัพย์ จะเสียภาษีในอัตราเฉลี่ยที่ต่ำกว่ารายได้จากเงินเดือนและค่าตอบแทนจากการทำงาน ดังนั้น การเก็บภาษีคนรวยที่มีแหล่งรายได้นอกเหนือจากเงินเดือนและค่าตอบแทนจากการทำงาน จึงสามารถช่วยกระจายทรัพย์สินและแก้ไขความไม่เป็นธรรม ตามหลักการภาษีความเป็นธรรมตามแนวนอน (horizontal equity) เช่น มีรายได้จำนวนเท่ากัน ควรเสียภาษีในอัตราเดียวกัน

2. สามารถนำไปพัฒนาบริการสาธารณะ เพราะรายรับรัฐบาลจากภาษีความมั่งคั่ง สามารถเป็นแหล่งรายได้สำคัญ สามารถนำไปสนับสนุนบริการสาธารณะ เช่น การศึกษา สาธารณสุข การพัฒนาพื้นที่สาธารณะ โครงการสวัสดิการเพื่อความมั่นคงทางสังคม และการลงทุนในคุณภาพชีวิตด้านต่าง ๆ